عزاداری در طول تاریخ

در گذر تاریخ، از شهادت امام حسین (ع) و یارانشان تا به‌ امروز شاهد به‌وجود آمدن آیین‌های مختلف عزاداری هستیم در متن زیر نحوه عزاداری ها را در طول تاریخ حکومت پادشاهان ایرانی خواهیم خواند :

عزاداری در دوران سلجوقیان

حاکمان سلجوقی از دوستداران اهل بیت بودند. ملکشاه که از پادشاهان سلجوقی بود، به‌همراه خواجه نظام در سال ۴۷۹ هجری قمری به زیارت کاظمین، نجف و کربلا رفت. محمد بن عبدالله بلخی که از مولفان آن دوره بود، برای عالمان، مسئولان و طلاب نظامیه‌ی اهل سنت سخنرانی می‌کرد و پس از آن روضه‌ می‌خواند و از مظلومیت‌های اهل بیت سخن می‌گفت. چنین مراسماتی تا اوایل سلطنت «طغرل سلجوقی» در بغداد و برخی شهرهای ایران ادامه داشت.

عزاداری در دوران خوارزمشاهیان

پس از به قدرت رسیدن خوارزمشاهیان، «محمد خوارزمشاه» می‌خواست «علا الملک ترمذی» را که از سادات حسینی خراسان بود، به مقام خلیفه‌گری برساند. این کار باعث تضعیف خلفای عباسی می‌شد که از سنی‌ها حمایت می‌کرد. در نیمه‌ی دوم قرن هفتم سرانجام خلفای عباسی ضعیف و ضعیف‌تر شده و در نیمه‌ی دوم قرن هفتم با روی کار آمدن ایلخانان در ایران و عراق مذهب سنت ضعیف‌تر از قبل شد.

عزاداری در دوران ایلخانان

ایلخانان که از قوم مغول و فرزندان چنگیز بودند، در نیمه‌ی دوم قرن هفتم به قدرت رسیدند. در این دوران شیعیان فرصت بسیار مناسبی برای انجام مراسم‌های مذهبی خود پیدا کردند. «غازان خان» با مذهب شیعه مشکلی نداشت و سرانجام در زمان هکومت «اولجایتو» مذهب شیعه به مذهب رسمی کشور تبدیل شد. شیعیان هر ساله در ماه محرم آزادانه می‌توانستند مجالس عزاداری برپا کنند. حتی در قرن نهم در دوران تیموریان نیز در هرات، پایتخت آن‌ها علاوه‌بر مردم، شاهزادگان و بزرگان کشور نیز با فرا رسیدن ماه محرم با بر تن کردن رخت عزا و شرکت در مجالس عزاداری برای این امام عزیز سوگواری می‌کردند.

عزاداری در دوران صفویان

پس از به قدرت رسیدن پادشاهان شیعه مذهب صفوی، عزاداری امام حسین با شکوه بی‌سابقه‌ای برگزار شد. سرودن اشعار مذهبی، مدح و تعزیه در رثای امامان و شهدای کربلا برای شاعران افتخاری بزرگ بود.هر ساله در ایام محرم مردم در کوچه‌ها و خیابان‌های شهرها عزاداری‌های عظیمی برگزار می‌کردند که تا به آن روز دیده نشده بود. در آن دوران بود که کتاب «روضه الشهدا» نوشته شد و مراسم عزاداری ماه محرم شکل جدیدی به نام «روضه خوانی» یا قرائت «روضه الشهدا» به خود دید. صد و پنجاه سال بعد از آن این روضه‌ها و اشعار به رشته‌ی تحریر درآمدند و نمایش‌های تعزیه کم کم پاگرفتند. متن این داستان‌ها از همان کتاب «روضه الشهدا» گرفته می‌شد و از قرن ۱۶ میان شیعیان گسترش یافت. بعد از آن بود که تکیه‌ها، حسینیه‌ها و موقوفات مربوط به امام حسین (ع) در ایران شروع به کار کرد. «کارری» در یکی از سفرنامه‌های خود درباره‌ی عزاداری مردم در دوره‌ی صفوی این‌گونه می‌نویسد:

روز دوشنبه ۲۳ ماه اوت، با طلوع ماه نو، برگزارى مراسمِ بسیار غم‌انگیزی آغاز شد. ایرانیان به یاد درگذشت دو تن از امامان خود، حسن و حسین فرزندان على این مراسم را همه ساله برگزار مى‌کنند. این دو تن در نزدیکى‌هاى بغداد به دست عمر ابن سعد به قتل رسیده‌اند. این مراسم ده روز طول مى‌کشد و در تمام این مدت میدان‌ها و گذرگاه‌ها چراغانى و روشن و علم‌هاى سیاه در همه جا بر افراشته است. در سر گذرها صندلی‌هایى گذاشته‌اند که هر چندگاه یک ملا بر روى آن مى‌نشیند و سخنانى در منقبت و مصیبت کشتگان مى‌گوید. همه‌ی ساکنان محلات در حالى که به‌عنوان سوگوارى جامه‌ی کبود یا سرخ بر تن کرده‌اند، در پاى کرسى وعظ و مرثیه آنان مى‌نشینند. بعضى از این اشخاص در بین وعظ دو ملا از میوه‌ی فصل نیز استفاده مى‌کنند.

مغول‌ها و گورکانیان هند نیز با الگوبرداری از صفویان، در ماه محرم مراسم‌ عزاداری برگزار می‌کردند.

عزاداری در دوران افشاریه، زندیه و قاجار

از آنچه که در منابع تاریخی به‌دست آمده است، در دوران افشاریه و زندیه‌ شکل‌های مختلف عزاداری دوره‌های قبل، گسترش یافته‌اند. شروع تعزیه‌خوانی را نیز مربوط به دوران حکومت کریم خان زند می‌دانند. گفته می‌شود در زمان پادشاهی کریم خان سفیری به دیدار کریم خان می‌آید و در خدمت او سخنان حزن‌انگیز درباره‌ی واقعه‌ی کربلا می‌گوید. کریم خان بعد از شنیدن سخنان او دستور می‌دهد صحنه‌هایی از وقایع کربلا و سرگذشت هفتاد و دو تن را بسازند و از حوادث غم‌انگیز آن نمایش اجرا کنند که این کار به تعزیه معروف شد. ابتدا این نمایش‌ها در چهارراه‌ها و میادین اصلی شهر برگزار می‌شد اما بعدها به بازارها، کاروان‌سراها، منازل شخصی و تکیه‌ها نیز کشیده شد.

البته تکیه‌ها در دوران قاجار شکل گرفتند و دیگر شکل‌های عزاداری از هم لحاظ محتوا و هم از لحاظ کیفیت و نحوه‌ی برگزاری به تکامل رسید. برای مثال، شبیه خوانی شیوه و روش خاص خود را در این زمان پیدا کرد و چندیدن تکیه و ساختمان برای برگزاری تعزیه خوانی ساخته شد.

در سال ۱۲۴۸ شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار «تکیه‌ی دولت» با گنجایش هزار نفر تماشاگر ساخته شد. برخی حتی معتقد هستند که در دوران قاجار بسیاری ار آیین‌های مربوط به عزاداری امام حسین مرسوم شد که از آن جمله می‌توان به برپایی سقاخانه، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا و مراسم تشت گذاری اشاره کرد.

عزاداری امام حسین در دوران پهلوی

قبل از رسیدن رضا خان به تخت پادشاهی و همچنین در اوایل حکومت او، وی خود را فردی مومن و معتقد به اصول و سنت‌های مذهبی نشان داد. یکی از اقدامات عوام فریبانه‌ی او حضور در مراسم‌های عزاداری امام حسین در ماه محرم بود. وی سربازان قزاق را در دسته‌های عزاداری حاضر می‌کرد و خود در اول صف، به‌دنبال دسته‌های مردم با سر و پای برهنه سینه می‌زد و عزاداری می‌کرد. اما پس از آن که وی به هدف خود رسید، برای برچیدن اعتقادات مذهبی مردم و کاهش نفوذ علما میان ملت، دستور داد تمام مراسم‌های عزاداری مردم در ماه محرم تعطیل شود.

وضع به جایی رسیده بود که مردم به‌صورت مخفیانه و شبانه در زیرزمین منازل خود برای امام حسین (ع) جلسات عزاداری بر پا می‌کردند و شبانه از روی پشت بام‌ها خود را به محل عزاداری می‌رساندند. چنین خفقانی باعث به‌وجود آمدن نوع دیگری از عزاداری شد که به‌صورت هفتگی یا ماهانه در منازل برگزار می‌شود: ما امروزه نیز شاهد برگزاری چنین مراسم‌های در ماه‌های محرم، صفر و در برخی نقاط در تمام طول سال هستیم.

در دوران حکومت پهلوی دوم نیز تلاش می‌شد چنین مراسم‌های مذهبی برچیده شود اما امام خمینی در عاشورای سال ۱۳۴۲، با سیاسی کردن این مراسم اهمیت آن را دو چندان کرد. دولت از علما می‌خواست در عزاداری‌ها علیه شاه و فلسطین اشغالی سخنی به میان نیاورند و مباحث سیاسی را پیش نکشند. اما امام بدون توجه به این تهدیدات در مراسم‌ عاشورا و دیگر مجالس عزاداری به‌شدت از دولت انتقاد کرد و از آن به بعد بود که عاشورا تبدیل به شروع قیام مردم ایران علیه ظلم یزیدی مستکبران زمان شد. این قیام‌ها در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ به اوج خود رسید و حضور میلیونی مردم در عاشورای ۱۳۵۷ پایه‌های رژیم پهلوی را کاملا سست کرد تا اینکه در بهمن همان سال، مردم تیر خلاص را به این رژیم زدند.