دوره صحابه
دوره صحابه
با توجه به اینکه برخی از صحابه تا حدود سال ۱۰۰ قمری زیستهاند، دوره صحابه را از زمان رحلت پیامبر(ص) تا حدود پایان قرن اول دانستهاند.آخرین صحابیای که در کوفه از دنیا رفته، عبدالله بن ابی اوفی (۸۶ق)، و آخرین کسی که در مدینه وفات یافته، سهل بن سعد ساعدی (۹۱ق.) در ۱۰۰ سالگی، و آخرین کس که در بصره درگذشته، انس بن مالک در سال ۹۱ق یا ۹۳ق بوده است. آخرین صحابی که در شام وفات کرده نیز عبدالله بن یسر در سال ۸۸ قمری بوده است.
در بین افرادی که پیامبر(ص) را دیدهاند، آخرین تاریخ درگذشت برای عامر بن واثله ثبت شده است.او در دولت مختار بن ابی عبید ثقفی پرچمدار بوده و بعد از سال ۱۰۰ قمری درگذشته است.
صحابهنگاری
دانش صحابهنگاری، در قرن نخست هجری با فهرستنویسی و با عنوان تسمیه یا اسماء آغاز شد. تسمیهنویسی، در حقیقت شاخهای از علم نسب یا حداقل برگرفته از آن است که در فرهنگ جاهلی وجود داشت. از این رو، تبیین نام و مشخصات فردی و قبیلهای اصحاب اهمیت مییافت. به عبارتی، صحابهنگاری در واقع معجمنویسی صحابه بود. زمانی که سیرهنویسی آغاز شد، کار فهرستنویسی از اشخاص به دلیل مشارکت آنها در جنگها، تعداد شهدا و کشتههای هر قبیله و مسائلی از این قبیل، آغاز شد. مثلا بحث از اینکه چه کسانی در بیعت عقبه اول یا دوم شرکت داشتند، یا چه کسانی در جنگ بدر شهید شدند. این فهرستها را در سیره ابن اسحاق و مغازی موسی بن عقبه مشاهده میکنیم.
فهرستنویسی صحابه، با آنچه از قبل در تسمیهنویسی بود، متفاوت شد و به عبارتی متحول و مستقل گردید. بخش قابل توجه کتابهایی که در تراجم راویان احادیث با عناوین طبقات و تاریخ نوشته شده، به فهرست نام صحابه اختصاص دارد. واقدی پیشگام چنین تألیفاتی است. گرچه کتاب الطبقات او موجود نیست، ولی کاتب و شاگرد او، ابن سعد، با تألیف الطبقات الکبری، بسیاری از مطالب او را آورده است. ابن سعد در این کتاب با عنوان تسمیه از بیشتر اصحاب نام برده. گرچه تنظیم نام افراد، با شیوه الفبایی متفاوت است که بعدها پدید آمده و در طبقات، رنگ جغرافیایی و محلی دارد؛ مانند نامهای صحابهای که در مکه ساکن شدند، یا در طائف و….در کنار اینگونه کتابها، آثار مستقلی نیز با عنوان تسمیه یا اسماء نوشته شد که قدیمیترین و نخستین کتاب به این نام، از آن عبیدالله بن ابی رافع، کاتب امام علی(ع) است که تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین(ع) علی بن ابی طالب الجمل و صفین و نهروان نام دارد. اصل این کتاب از بین رفته، ولی قاضی نعمان مصری، آن را در کتاب خود، شرح الاخبار آورده است.مجموعههای بزرگتر صحابهنگاری با عنوانهای معرفة الصحابة و معجم الصحابة نگاشته شد. در قرن سوم علی بن مدینی (م ۲۳۴ق)، حلوانی حسن بن علی (م ۲۴۲ق)، عَبّاد بن یعقوب رَواجنی (م ۲۵۰ یا ۲۷۱)، عَبدان، ابومحمد عبدالله بن محمد بن عیسی مروزی (م ۲۹۳ق) و در ابتدای قرن چهارم ابومنصور باوَردی کتابهای خود را با عنوان معرفة الصحابة نوشتهاند. نخستین کتاب در این باره با عنوان معجم الصحابة، از ابویعلی موصلی (م ۳۰۷ق) است.
در معجمنویسی، گاه ترتیب حروف در حرف اول رعایت میشد و گاه در تمام حرف اول و تمام حروف بعدی. مورد اخیر بیشتر از قرن ششم به بعد رایج شده است.
- امینی
- مهر 9, 1398
- 25 بازدید