نظریه عدالت صحابه

نظریه عدالت صحابه

پیامبر(ص):
«[در روز قیامت] مردانی از امتم آورده و به دوزخ برده می‌شوند. من می‌گویم: پروردگارا! [اینان] اصحاب منند. پس گفته می‌شود: تو نمی‌دانی که پس از تو چه کردند. پس من همان را می‌گویم که بنده نیکوکار [یعنی حضرت عیسی(ع)] گفت: «و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم. پس چون روح مرا گرفتی، تو خود بر آنان نگهبان بودی، و تو بر هر چیز گواهی. اگر عذابشان کنی، آنان بندگان تواند و اگر بر ایشان ببخشایی تو خود توانا و حکیمی.» (سوره مائده، آیات ۱۱۸-۱۱۷). پس به من گفته می‌شود: از هنگامی که تو از آنها جدا شدی دائما به عقب برگشتند.»

الحمیدی، الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم، ۱۴۱۹ق، ج۲، صص ۵۰-۵۱.

اهل سنت (جز عده‌ای اندک که ابن‌حجر آنها را مبتدعه خوانده) بر این باورند که همه صحابه عادل هستند.به ظاهر برخی از علمای اهل سنت این نظریه را نپذیرفته‌اند. بنابراین نمی‌توان گفت همه اهل سنت قائل به این نظریه هستند.مثلا ابن ابی الحدید (سنی معتزلی) راجع به برپاکنندگان جنگ جمل می‌گوید:«همه اینها از نظر یاران معتزلی ما نابودند به جز عائشه و طلحه و زبیر؛ زیرا این سه نفر توبه کردند و بدون توبه، حکم اینها نیز به خاطر اصرارشان بر بغی، دوزخ است.»

همو درباره لشکریان شام در صفین می‌نویسد:«همگی آنها از نظر یاران معتزلی ما نابودند؛ زیرا بر بغی پای فشردند و مرگشان نیز بدین حال بود؛ خواه سران آنها و خواه پیروانشان.»همچنین درباره خوارج چنین می‌نویسد:«آنها از نظر یاران معتزلی ما بدون اختلاف نظر در دوزخند. به طور کلی، یاران ما هر فاسقی را که در حال فسق بمیرد دوزخی می‌دانند و شکی نیست که یاغی و خروج کننده بر امام حق، فاسق است.»

برای عادل بودن صحابه، به برخی از آیات قرآن استناد شده است؛ از جمله وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِ‌ینَ وَالْأَنصَارِ‌ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّ‌ضِی اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَ‌ضُوا عَنْهُ (ترجمه: و پیشگامان نخستین از مهاجران و انصار، و کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند، خدا از ایشان خشنود و آنان [نیز] از او خشنودند)[ توبه–۱۰۰]

اما به باور برخی عالمان مسلمان این آیه دلالتی بر عادل بودن همه صحابه ندارد، چرا که اولا در خود قرآن آمده است که در دل‌های برخی از آنها مرض است،[۲۱] برخی از آنها برای منافقان جاسوسی می‌کنند، برخی از آنها فاسقند، پیامبر(ص) از کارهای برخی از آنها بیزاری جسته است، و درست نیست که خداوند از چنین افرادی خشنود باشد؛ چرا که فَإِنَّ اللَّهَ لَا یرْ‌ضَیٰ عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ (ترجمه: قطعا خدا از گروه فاسقان خشنود نخواهد شد.)[ توبه–۹۶] ثانیا برتری و رضایت خدا از آنها، مقید به ایمان و عمل صالح است، چرا که مدح مؤمنین در این آیه، در سیاقی است که منافقان را به سبب کفر و کارهای بدشان سرزنش می‌کند. علاوه بر این، سایر مواردی که خدا آنها را مدح کرده است، مقید به ایمان و عمل صالح است؛ در غیر این صورت، تکذیب صریح آیه ۹۶ همین سوره است که خداوند از فاسقان ناخشنود است و نیز آیه ۱۲۳ سوره نساء که می‌گوید: «هر کس بدی کند، در برابر آن کیفر می‌بیند» و نیز بسیاری آیات دیگر.آیه دیگری که برای عدالت صحابه بدان استناد شده این است:کنتُمْ خَیرَ‌ أُمَّةٍ أُخْرِ‌جَتْ لِلنَّاسِ (ترجمه: شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‌اید)[ آل عمران–۱۱۰]

به گفته برخی عالمان دینی٬ این آیه نیز هیچ دلالتی بر نظریه مذکور ندارد؛ چرا که برای بهترین امت بودن کافی است که گروهی «بهترین» در آنها باشد که در دیگر امت‌ها نبوده باشد. به علاوه اگر بر عدالت همه امت اسلامی دلالت کند، نباید در میانشان منافق و مرتد یافت شود، در حالی که قطعا چنین نیست.