کاربردهای چهارگانه تقوا در قرآن

کاربردهای چهارگانه تقوا در قرآن

وَمَن یتَّقِ اللَّـهَ یجْعَل لَّهُ مَخْرَ‌جًا ﴿۲﴾ وَیرْ‌زُقْهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ ۚ

(ترجمه: و هر که تقوا پیشه کند خدا برای او راهی برای بیرون‌شدن از گرفتاری‌ها قرار خواهد داد و از جایی که گمانش را ندارد روزی‌اش می‌دهد.)
سوره طلاق/ ۲-۳

بررسی موارد کاربرد این کلمه نشان می‌دهد که تقوا در قرآن به چند معنا به کار رفته است.

• ابتدایی‌ترین معنای این واژه به کاربرد آن در میان عرب پیش از اسلام برمی‌گردد (که لزوماً معنای دینی یا اخلاقی نداشته است) و به این معناست که شخص میان خود و چیزی که از آن می‌ترسد، حایل و مانعی مادّی قرار دهد تا از گزند آن حفظ شود تعابیر «سَرابیلَ تَقیکُمُ الْحَرَّ»و «لِباسُ التَّقْوی» ناظر به این معناست.
• معنای دیگر تقوا در قرآن، ترس از خدا، یا به تعبیر دقیقتر، ترس از قهر یا عذاب اوست که ممکن است شخص گناهکار در حیات دنیوی یا اخروی بدان دچار شود. این ترس آمیخته به احترام، محصول آگاهی در برابر قدرت و عظمت خداوند است و با ترس معمولی تفاوت دارد و در حوزه معنایی‌ای قرار دارد که مفاهیمی چون خوف و خشیت با آن هم‌ردیف و هم‌معنایند.
• سومین معنای تقوا در قرآن، رعایت اوامر و نواهی خداوند یا به تعبیر دیگر، عمل به طاعت و ترک گناه است. این معنا، در کنار تقوا به معنای «خداترسی»، آشکارترین معنای تقوا در قرآن است.
• چهارمین معنای تقوا حاکی از نوعی حالت قلبی و ملکۀ نفسانی است. حصول این معنا، منوط به تبعیت از اوامر و نواهی خداوند و مداومت بر آن است تا به اصطلاح عالمان اخلاق، آن حال به ملکه (در عرفان: «مقام») تبدیل شود. به این ترتیب، عمل به طاعت و اجتناب از معصیت، شرط لازم برای رسیدن به تقواست. تعبیر «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» یا «لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ» در پایان آیاتی که احکام و حدود الاهی را بیان می‌کنند بر این معنا دلالت دارد.

البته معانی مذکور با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی دارند و منظومه تقوا را تشکیل می‌دهند؛ به این معنا که ترس از عذاب خداوند (معنای دوم)، موجب رعایت اوامر و نواهی او (معنای سوم) می‌شود و شخص به این وسیله، میان خود و قهر و عذاب الهی سپری قرار می‌دهد (معنای اول) و تبعیت از اوامر و نواهی خداوند رفته رفته موجب می‌شود که تقوا در قلب مؤمن ملکه شود (معنای چهارم).