شان نزول آیه غدیر1

شان نزول آیه غدیر1

آیه تبلیغ (مائده: ۶۷)

از آخرین آیات نازل شده قرآن بر پیامبر(ص) است. طبق این آیه، پیامبر اسلام(ص) موظف شد پیامی را به مردم ابلاغ کند که اگر در رساندن آن کوتاهی کند، رسالت پیامبریِ خود را به انجام نرسانده است.به اعتقاد شیعیان و برخی از اهل سنت، آیه در حجة الوداع و کمی قبل از ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم هجری نازل شده است. در باور شیعه، موضوع آيه پیام خلافت و وصایت امام علی(ع) است و پیامبر(ص) پس از نزول آیه، این امر الهی را انجام داد.

متن و ترجمه آیه

يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّـهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّـهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ
اى پيامبر، آنچه را از جانب پروردگارت به تو نازل شده، ابلاغ كن؛ و اگر نكنى رسالتش را به انجام نرسانده‌اى. و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه مى‌دارد. بی گمان، خدا گروه كافران را هدايت نمى‌كند.

شأن نزول

مفسران تصریح کرده‌اند که آیه تبلیغ پس از بازگشت رسول خدا از حجة الوداع در منطقه غدیر خم در ۱۸ ذی‌الحجه نازل شد. در منابع اهل سنت نیز روایاتی وجود دارد که زمان و مکان نزول این آیه را غدیر خم بیان می‌کند.عالمان شیعه با تکیه بر روایاتی از امامان شیعه و برخی از صحابه، شأن نزول آیه تبلیغ را واقعه غدیر و اعلام جانشینی امیرالمومنین می‌دانند.عالمان اهل سنت نیز سبب نزول آیه تبلیغ را آغاز رسالت پیامبر یا مکلف شدن پیامبر برای ابلاغ اسلام دانسته‌اند.

بنابر منابع شیعه، جبرئیل ابتدا در هنگام حج در حجة الوداع نزد پیامبر(ص) آمد و از وی خواست برای جانشینی علی(ع) از مردم بیعت بگیرد، اما پیامبر به دلیل شناختی که از دشمنی قریش و منافقین و کینه توزان با امیرالمومنین (ع) داشت خطر تفرقه‌افکنی و بازگشت به جاهلیت را می‌دید لذا از پروردگار درخواست حفظ از مردم کرد.جبرئیل برای بار دوم در مسجد خیف بر پیامبر نازل شد و همان امر را دوباره ابلاغ کرد بدون اینکه وعدۀ نگهبانی از خطر مردم را برای پیامبر به ارمغان آورده باشد.در سومین دفعه امین وحی در بین راه مکه به مدینه نزد پیامبر آمد و مجدداً همان امر را تکرار کرد. پیامبر به جبرئیل فرمود من از اینکه مردم مرا در جانشینی علی دروغگو بدانند و سخنم را قبول نکنند بیمناکم.در آخرین مرحله فرشته الهی در نزدیکی برکه‌ای به نام غدیر خم بر پیامبر نازل شد و پس از تکرار دستور خداوند، وعده نگهبانی و حفاظت از گزند منافقان را نیز برای رسول خدا به ارمغان آورد.

احتمالات دیگر

برای علت نزول آیه، احتمالات دیگری نیز ذکر شده است که علمای اسلام و شیعه آنها را نقد کرده‌اند:

۱. نزول آیه در مکه

برخی از عالمان اهل سنت معتقدند آیه تبلیغ در مکه [در آغاز رسالت پیامبر] نازل شده و سبب نزول آن امر به پیامبر(ص) برای ابلاغ حقایق دین به کفار و مشرکان است. بنابر برخی روایات، برای حفظ پیامبر(ص) از گزند دشمنان، برای ایشان مراقبانی گماشته بودند؛ اما ایشان پس از نزول آیه تبلیغ، مراقبان خود را مرخص کرد و فرمود که خداوند مرا از گزند بدخواهان حفظ می‌کند و علاوه بر آن موظف گردید که حقایق دین را بدون واهمه به کفار و مشرکان ابلاغ کند.

• نقد

در نقد این دیدگاه گفته شده، مفسران اتفاق نظر دارند که سوره مائده در مدینه نازل شده[۷] و مطابق روایات، به نقل از عبدالله بن عمر سوره مائده آخرین سورة نازل‌شده است؛بنابراین فرض نزول آیه تبلیغ در مکه و نیز اینکه آیه مزبور طی سالیان دراز بدون الحاق به سوره‌ای خاص به تنهایی خوانده می‌شده یا احیاناً در بایگانی بوده است، فرض درستی نیست.

علاوه بر آن، برخی از صاحبنظران روایاتی را که در خصوص مراقبت از جان پیامبر(ص) در مکه است، حدیث غریب و منکر دانسته‌اند.

۲. ابلاغ به اهل کتاب

چنانکه برخی نوشته‌اند، آیه تبلیغ در مدینه نازل شده و هدف از نزول آن مکلف کردن رسول خدا به ابلاغ بی‌واهمه حقایق وحی به اهل کتاب بوده است. به گفته ابوحیان پیامی که پیامبر مامور به ابلاغ آن شد، ابلاغ حکم رجم (سنگسار) و قصاص بود که یهودیان و مسیحیان این احکام الهی را در تورات و انجیل دستخوش تحریف و تغییر کرده بودند.استدلال وی آن است که سخن در قبل و بعد از این آیه نیز درباره اهل کتاب است و موضوع آیه نباید با موضوع آیات قبل و بعد از خود بیگانه باشد.

• نقد

بنابر منابع تاریخی، پس از جنگ‌های مسلمانان و یهودیان، از جمله غزوه بنی قریظه و غزوه خیبر، قدرت و شوکت یهودیان در هم شکست و با تصرف پایگاه‌های آنان و تبعید شماری از آنان به خارج از مدینه، نفوذ آنان از بین رفت.مسیحیان هم در عربستان، به ویژه در مدینه، فاقد قدرت بوده و تنها مقابله مسلمانان با آنان در ماجرای مباهله بودکه آن هم به درخواست مسیحیان منتفی شد.پس با توجه به قدرت پیامبر و مسلمانان در واپسین سال‌های عمر رسول خدا، دلیلی برای نگرانی آن حضرت از یهود و نصارا وجود نداشت تا سبب واهمه در ابلاغ حقایق دین به آنان گردد. افزون بر این، آیه تبلیغ از جهت موضوع، با آیات قبل و بعد از خود بیگانه نیست، زیرا آیات قبل و بعد، در نکوهشِ یهود و نصاراست و چه بسا آنان تصور می‌کرده‌اند که با رحلت رسول خدا، دوران قدرت مسلمانان سپری می‌شود و بار دیگر زمینه نفوذ و سلطه آنان فراهم می‌گردد، اما آیه تبلیغ که درباره تعیین رهبری امت اسلام پس از پیامبر است، بطلان این تصور را آشکار ساخت و این مطلب با «‌آیه اکمال‌» که پس از اعلام ولایت علی (ع) نازل شد، تناسب دارد.